De Reformatie in Egypte

Onderstaand artikel is het openingsartikel van mijn decembernieuwsbrief. Klik hier om de gehele nieuwsbrief als pdf bestand te openen.

De vijfhonderdste verjaardag van de Reformatie is ook aan Egypte niet voorbijgegaan. Op wjdw.nl/een-vaste hoort u onze studenten nog “Een vaste burg” in het Arabisch zingen.

De Reformatie is vooral herdacht aan de hand van de vijf sola’s (vroeger op school heb ik drie sola’s geleerd, maar hier is vijf de gouden standaard):

• sola fide, door het geloof alleen;
• sola gratia, uit genade alleen;
• sola Scriptura, de Schrift alleen;
• solus Christus, Christus alleen;
• soli Deo gloria, God alleen de eer.

Een commissie van de synode van de Evangelical Presbyterian Church in Egypt (waar ons seminarie van uitgaat) heeft een folder uitgebracht waarin de sola’s voor een breder publiek worden toegelicht. Enkele collega’s hebben afgelopen collegejaar hier op het seminarie een serie lezingen over de sola’s gehouden die inmiddels ook via een Arabische satellietzender zijn uitgezonden en op Youtube zijn terug te zien. Van drie lezingen kunt u zowel de Engelse als de Arabische versie teruglezen op journal.etsc.org.

Zowel de synode als de koepel van protestantse kerken hebben een grote reformatieviering gehouden die in bei­de gevallen live werd uitgezonden via de christelijke satellietzender SAT7. Werd bij de eerste viering wel erg veel gesproken (het werd een lange zit van ruim drie uur), bij de tweede vormde de koorzang het hoogtepunt, van “Een vaste burg” in het Duits en de Engelse versie van een gezang uit de kring rond Calvijn (op een melodie die lijkt op die van psalm 124) tot hedendaagse christelijke Arabische liederen, onder leiding van een Egyptische topdirigent. Luistert u het zelf terug via wjdw.nl/reformatieconcert.

Zelf heb ik in de stad Minya (250 km ten zuiden van Caïro) een “reformatiepreek” gehouden over sola fide en goede werken, waarbij we onder andere zondag 23 en 32 van de Heidelbergse Catechismus en Jakobus 2:14–24 hebben gelezen en ik enkele gedachten uit Calvijns verklaring van Genesis 22 heb gedeeld. In verkorte vorm heb ik hetzelfde ook tijdens een kapeldienst hier op het seminarie aan de orde gesteld.

Katholiek en protestant 

Bij de Reformatie gaat het historisch gezien om de verhouding tussen protestant en katholiek, maar in Egypte is dat geen spannend verhaal. Hier hebben geen banvloeken geklonken en geen brandstapels gestaan (althans niet om protestanten te verbranden). Het protestantisme heeft pas in de negentiende eeuw wortel geschoten en de relatie tussen protestant en katholiek is opvallend ontspannen. Uiteraard zijn er verschillen, maar niemand voelt de behoefte de verhoudingen op scherp te stellen. Bij de herdenkingen wordt steeds benadrukt dat het primair om hervorming van misstanden in de middeleeuwse Europese katholieke kerk ging. Bij de reformatieherdenking van de synode sprak zowel in een film die werd vertoond als tijdens de viering zelf een katholieke priester.

Orthodox en protestant: het ideaal 

De Reformatie was geen breuk met de koptisch-orthodoxe kerk. Die kerk is namelijk al in 451 los komen te staan van de kerk van Rome en wil sindsdien in de traditie van de vroege kerk blijven staan. Alle latere “roomse dwalingen” en de problematische vermenging van kerkelijke en wereldlijke macht in de Europese middeleeuwen mag je dan ook niet zomaar op de koptisch-orthodoxe kerk projecteren. Bij de reformatoren zie je naast het Sola Scriptura grote waardering voor de vaders van de Vroege Kerk. Calvijn keert zich in zijn Institutie bijvoorbeeld sterk tegen de middeleeuwse Rooms-katholieke transsubstantiatieleer, maar hij wil de wijze waarop kerkvaders spraken over de “verandering” van brood en wijn in lichaam en bloed van Christus niet afwijzen.
Als u dit zo leest, dan denkt u wellicht: dan kunnen protestant en orthodox elkaar dus de hand schudden? Dat was inderdaad de visie van Luther. Voor zover ik weet had hij geen direct contact met de koptisch-orthodoxe kerk, maar wel met een vertegenwoordiger van de Ethiopisch-orthodoxe kerk. Terwijl hij wat afstand bewaarde tot de volgelingen van Hus en van Zwingli, bood hij de Ethiopisch-orthodoxe kerk volledige gemeenschap aan.

Orthodox en protestant: de praktijk 

De praktijk is echter weerbarstiger. Toen protestantse zendelingen in de negentiende eeuw naar Egypte kwamen, was er geen herkenning en besloot men naast de koptisch-orthodoxe kerk protestantse kerken te gaan stichten. Vrijwel iedereen die nu protestant is, komt uit een familie die van oorsprong orthodox was en nog steeds maken mensen de overstap. De orthodoxe kerk hecht echter aan haar historisch alleenrecht in Egypte en één van de bisschoppen benadrukte recent nog (met enige plooiing van de geschiedenis) dat zowel katholieken als protestanten slechts koloniale import zijn.

Protestanten duiden de komst van het protestantisme in Egypte evenwel dubbel positief: enerzijds zijn er nu voluit gereformeerde kerken met een eigen oosters karakter, anderzijds heeft het de koptisch-orthodoxe kerk flink wakker geschud. Bijbelbezit- en gebruik, zondagsscholen, medische zorg, onderwijs – uitgedaagd door het protestantse voorbeeld is er op deze en dergelijke gebieden ook in de koptisch-orthodoxe kerk een opleving ontstaan.

Toch blijven de verschillen groot. “500 jaar ketterij vieren” – zo typeerde een orthodoxe dorpsgenoot van één van mijn studenten de reformatieherdenkingen kritisch op Facebook. Uiteraard wordt één en ander meestal wat wellevender gezegd, maar het gevoel leeft zeker breder dat protestanten op wezenlijke punten het orthodoxe spoor bijster zijn, terwijl protestanten moeite hebben met bepaalde orthodoxe praktijken en, door het ontbreken van kernnoties van de Reformatie, de evangelieboodschap onvoldoende helder door vinden klinken in de koptisch-orthodoxe kerk.

Misschien is het voor orthodoxe kopten gezien de diversiteit van het protestantse/evangelische spectrum (zowel qua stromingen op het Egyptische grondvlak als qua geluiden op de christelijke satellietzenders) ook gewoon lastig te vatten waar het protestantisme nu echt voor staat. Recent is in Libanon een Arabische vertaling van Calvijns Institutie verschenen (zie wjdw.nl/institutie). Hoewel gevreesd moet worden dat de prijs hier voor Egyptische begrippen erg hoog uit zal vallen, zou het mooi zijn als (toekomstige) protestantse predikanten en orthodoxe priesters zich eens samen over de Institutie bogen om elkaar in elk geval beter te verstaan.

Maatschappelijke hervorming

Naast hervorming van de leer en het kerkelijk leven heeft de Reformatie echter ook nog een andere dimensie. Dankzij de Reformatie is Noordwest-Europa in alle opzichten ingrijpend veranderd. De Nederlandse klaagcultuur ten spijt staat ons vaderland steevast met bijvoorbeeld de Scandinavische landen in de wereldtop qua welvaart en welzijn. ‘Voortgaande reformatie’ (het semper reformanda) staat hier dan ook vooral voor dromen van en denken over een betere maatschappij. Egyptenaren zeggen soms hardop van zichzelf dat ze nog in de middeleeuwen leven. De revolutie van 2011 geeft niet gebracht wat men ervan had gehoopt, maar de Europese Reformatie is een inspirerend voorbeeld dat maatschappelijke verandering ten goede wel mogelijk is.

Wat betreft de rol van de kerk hierin noemde dr. Andrea Zaki, de voorzitter van de koepel van protestantse kerken tijdens de reformatieherdenking onder andere dat de kerk mensen moet nodigen tot het heil, maar daarnaast ook stem moet zijn voor armen en verdrukten en dat de kerk weliswaar niet zelf politiek actief moet worden, maar wel het publieke belang moet dienen en bijvoorbeeld deelname aan verkiezingen moet stimuleren.

Sociale media

Een bijzondere uitdaging die dr. Andrea Zaki noemde, is het in juiste banen leiden van het gebruik van sociale media. Vrijheid van meningsuiting is een groot goed, maar de afgelopen tijd hebben christenen elkaar op Facebook verketterd en personen en kerkelijke instellingen in hun goede naam aangetast. De presbyteriaanse synode heeft daarom zelfs een tuchtcommissie ingesteld om zich over dergelijke kwesties te buigen.

Maar Facebook helpt ook om de Bijbel beter te verstaan. Zo runt een deeltijdcollega een populaire groep waarin hij dagelijks vragen over de grondtekst en betekenis van Bijbelverzen beantwoordt (of soms naar mij doorspeelt). Is dit het reformatorische “terug naar de Schrift” maar dan in Egypte anno 2017?

Bovenstaand artikel is het openingsartikel van mijn decembernieuwsbrief. Klik hier om de gehele nieuwsbrief als pdf bestand te openen.