Een student van ons seminarie leert mij vandaag een Arabisch adagium: “Bouw kerken dan kun je gevangenissen sluiten.”

Het is een variant op het bekende adagium van de Verlichting van het achttiende-eeuwse Europa: “Bouw scholen dan kun je gevangenissen afbreken.” Heerlijk naïef optimistisch was men toen nog. De scholen zijn inmiddels gekomen in Europa. Waarschijnlijk ging nooit eerder in de geschiedenis van de mensheid zo’n groot deel van de bevolking zo veel jaren naar school als nu in westerse landen. Maar de gevangenissen zijn niet verdwenen. Deels zijn ze misschien gevuld met mensen die nooit passend onderwijs hebben ontvangen, maar veel gevangenen hebben waarschijnlijk gewoon een normale opleiding genoten—hun gevangenschap is niet te wijten aan een tekort aan scholen en misschien hebben sommigen zelfs juist hun schoolkennis ten kwade aangewend (ik geef overigens toe dat ik geen expert ben op dit gebied en hoor het graag indien de feiten anders liggen).

Misschien zou er meer waarheid in steken indien men de zegswijze veranderde in: “Bouw scholen dan kun je kerken afbreken.” Door toegenomen scholing hebben mensen voor zichzelf leren denken, hebben ze hun selbst verschuldete onmondigheid van zich afgeworpen, en vroeger of later betekende dat voor velen ook een afscheid van de kerk. Zo worden nu in Nederland kerken letterlijk afgebroken (in Egypte is dit bijna onvoorstelbaar: als hier een kerk tegen de grond gaat, is dat om meteen een grotere nieuwe te bouwen; zomaar een kerk sluiten en afbreken doe je niet, want als een kerk eenmaal weg is, komt er naar men vreest nooit meer een kans om op dezelfde plaats een nieuwe te bouwen).

Maar wat te denken van het gezegde “Bouw kerken dan kun je gevangenissen sluiten”? Werkt de kerk met haar zelfverstaan als volksopvoeder haar eigen teloorgang in de hand? Terwijl de misdaad hooguit meer een wittenboorden karakter krijgt door onderwijs, maar niet verdwijnt, zullen de mensen zich te verlicht gaan voelen voor de traditionele volksvroomheid en daarmee wellicht ook afscheid nemen van de kerkelijke vroomheid. Kan de kerk puur uit zelfgerichte overlevingsdrang gedacht het volk het best maar een beetje dom houden?

Of zou er in de Arabische variant toch een woord van waarheid rusten? In een land als Egypte waarin het openbare onderwijs niet het het imago van emanciperend-verlichtend heeft maar veeleer van slecht, achterhaald en eenzijdig gericht op stampen, hoeft de kerk niet het imago van achterhaald en altijd achter de feiten aanlopend te hebben, maar kan ze juist tot op zekere hoogte een lichtend voorbeeld zijn. Zeker, ook de kerk kan het kwaad niet uit de mensheid uitbannen, en als het goed is, is juist zij zich daar ten volle van bewust, maar de gemeenschap van de kerk kan wel een indammende werking hebben waardoor de zonde minder uitbrekend wordt. En hoewel ik lang genoeg in Egypte ben om de kerk hier maar niet te veel te idealiseren, telt ze zeker leden kunnen getuigen van een bewuste breuk met de zonde en een nieuw leven.