In de Herziene Statenvertaling luiden de opschriften van Psalm 56–60 als volgt:

56. Troost voor een vluchteling. Een gouden kleinood van David, voor de koorleider, op ‘Duif op verre eiken’; toen de Filistijnen hem gegrepen hadden te Gath.

57. Gebed om genade. Een gouden kleinood van David, voor de koorleider, op ‘Richt niet te gronde’; toen hij voor Saul vluchtte in de grot.

58. Straf voor onrechtvaardige rechters. Een gouden kleinood van David, voor de koorleider, op ‘Richt niet te gronde’.

59. Gebed van een onschuldig vervolgde. Een gouden kleinood van David, voor de koorleider, op ‘Richt niet te gronde’; toen Saul dienaren gezonden had om het huis van David te bewaken en hem te doden.

60. Gebed in oorlogstijd. Een gouden kleinood van David, ter onderwijzing, voor de koorleider, op ‘De lelie van de getuigenis’; toen hij gevochten had met de Syriërs van Mesopotamië en met de Syriërs van Zoba, en Joab terugkwam en de Edomieten versloeg in het Zoutdal: twaalfduizend man.

Wie ook maar enigszins vertrouwd is met de Bijbel, weet dat de hierboven vet-cursief-gedrukte kopjes zijn toegevoegd door de vertalers, terwijl wat erna volgt vanuit de Hebreeuwse grondtekst is vertaald.

De aanwezigheid van zulke toegevoegde kopjes in veel bijbeluitgaven geeft aan dat veel bijbellezers zo’n “leesaanwijzing” blijkbaar behulpzaam vinden en dat de oorspronkelijke opschriften van de psalmen zelf niet voldoende in deze behoefte voorzien. Bij vier van de bovenstaande psalmen valt bijvoorbeeld op dat het oorspronkelijke opschrift naar een specifieke gebeurtenis in het leven van David wijst, terwijl de toegevoegde kopjes juist in algemene termen spreken over “een vluchteling,” “een onschuldig vervolgde,” etc.

In de Nederlandse psalmberijmingen van 1773 (“Oude Berijming”) en 1967 (“Nieuwe Berijming”) zijn geen kopjes toegevoegd, maar zijn ook de oorspronkelijke opschriften niet opgenomen. Blijkbaar hebben we die opschriften in praktijk niet nodig als leeswijzer om de psalmen te kunnen zingen.

Niettemin zou een Nederlandse Bijbellezer het waarschijnlijk zeer vreemd en misschien zelfs ongepast vinden als in de Bijbel zelf de oorspronkelijke opschriften van de psalmen werden weggelaten en eventueel door nieuwe opschriften/kopjes werden vervangen. Toch is juist dat wat in de oosterse (Syrische en Arabische) traditie eeuwenlang is gebeurd.

Op de volgende afbeelding van een Arabisch manuscript van de psalmen uit 1259 staat rechtsonder in lichter gekleurde inkt “de zevenenvijftigste psalm” (= Psalm 58) en daarna volgt dan meteen, zonder verder opschrift, de vertaling van vers 2: “Als jullie werkelijk gerechtigheid spraken …”[1]

In een nog ouder Arabisch handschrift uit 916 of 917 n.Chr. hebben de psalmen wel opschriften. Op onderstaande foto in rood rechts het opschrift van Psalm 57 (58) en links het opschrift van Psalm 58 (59)[2]:

Dit zijn echter niet degene die we in de Hebreeuwse grondtekst en Nederlandse vertalingen vinden. De opschriften van Psalm 55–59 (56–60) luiden in dit Arabische manuscript bijvoorbeeld als volgt:

De vijfenvijftigste psalm van David. Toen hij treurde over de dood van zijn zoon Absalom.

De zesenvijftigste psalm van David.

De zevenenvijftigste psalm van David. Toen Saul op hem afkwam. Over de moord op de priesters.

De achtenvijftigste psalm van David. Over de moord op de priesters, toen David vluchtte voor Saul.

De negenenvijftigste psalm van David. Toen hij vernam dat Saul de priesters vermoord had.[3]

Nu is één van de raadsels van de oorspronkelijke opschriften van de psalmen die een verband leggen met het leven van David dat je met wat zoeken wel een verband kunt vinden tussen het opschrift en de inhoud van de betreffende psalm, maar dat zo’n psalm als geheel toch niet precies in de context van de in het opschrift genoemde gebeurtenis uit 1 of 2 Samuel lijkt te passen.

Veel exegeten nemen tegenwoordig aan dat zulke opschriften pas later (bijvoorbeeld in de eeuwen na de Babylonische ballingschap) aan de betreffende psalmen zijn toegevoegd. De bekende Amerikaanse oudtestamenticus Brevard S. Childs heeft ze een vroege vorm van midrasj genoemd, (enigszins) vergelijkbaar met de midrasj zoals we die uit de latere joodse tradie kennen (waarvan we in eerdere blogberichten enkele voorbeelden zagen).[4] Ze leggen een verband tussen een element uit de psalm en een bepaalde gebeurtenis in het leven van David, maar je zou ze “overvragen” (of “verkeerd bevragen”) als je er strikt historische informatie uit af zou willen leiden over wanneer een bepaalde psalm is ontstaan, en ze hoeven dan ook niet uit te sluiten dat je een psalm ook nog met andere gebeurtenissen in verband brengt.

Hoe dit ook zij, degene die de opschriften in ons Arabische manuscript heeft bedacht, heeft zich kennelijk vrij gevoeld om psalmopschriften toe te voegen waarin deels andere verbanden met leven van David worden gelegd dan in de oorspronkelijke Hebreeuwse opschriften. Het idee om Psalm 55 (56) niet in verband te brengen met David die zich als gek aanstelde in Gat (1 Sam 21:11–16) maar met de periode van de opstand van Absalom is enkele decennia terug opnieuw opgepakt door Michael Goulder.[5]  Anders dan ons Arabische manuscript (wellicht geïnspireerd door de tranen in Ps 56:9) dacht Goulder daarbij overigens niet speciaal aan Davids treuren over de dood van Absalom.

Helaas is het lastig te zeggen hoe diep de psalmopschriften in het Arabische manuscript doordacht zijn. Of anders gezegd, ze ogen soms als broddelwerk. Het is uiteraard mogelijk om Psalm 56 (57), 58 (59) en 59 (60) alle drie met Sauls moord op Achimelech en de andere priesters in Nob (1 Sam 22) in verband te brengen, maar het voelt ook een beetje gemakkelijk. En waarom heeft psalm 57 (58), net als een heel aantal andere psalmen in het manuscript, geen opschrift gekregen? Verder worden een heel aantal psalmen als profetieën over Christus aangemerkt: soms ligt dat voor de hand, maar soms komt het willekeurig over en wordt ook niet uitgelegd waarom of hoe de psalm betrekking heeft op Christus. Vreemd genoeg staat bij Psalm 45 (46) (“God is ons een toevlucht …”) dat deze psalm betrekking heeft op de hemelvaart van Christus, maar bij Psalm 46 (47) (“God vaart op met gejuich …”) staat dit niet – je ontkomt hier niet aan de indruk dat het opschrift bij de verkeerde psalm is terechtgekomen.

Een opvallend punt is verder dat in de hier geciteerde opschriften van Psalm 56 (57), 58 (59) en 59 (60) de naam van Saul wordt gespeld als Ṭālūt. Dit is de naam van een koning in de Koran (2:247) die in de islamitische traditie ofwel met Saul ofwel met Gideon in de Bijbel wordt geïdentificeerd. De bedenker van de opschriften in ons Arabische psalmenmanuscript lijkt er hier eenvoudigweg ervan uit te gaan dat je Sauls naam in het Arabisch als Ṭālūt weergeeft. Echter, in het opschrift van Psalm 17 (18) wordt Sauls naam als Šāwul gespeld en in het opschrift van Psalm 70 (71) en 119 (120) als Šāwūl. Ook deze variatie lijkt niet te wijzen op grote zorgvuldigheid.

Een waarschijnlijk veel meer weloverwogen keus om af te wijken van de Hebreeuwse psalmopschriften en om Psalm 57 (58) met nog weer heel andere gebeurtenissen in verband te brengen was echter al vele eeuwen eerder gemaakt door Theodorus van Mopsuestia (ca. 350–428), die vooral veel invloed heeft gehad op het Syrische christendom. Maar daarover een volgende keer meer.

---

[1] “Psalter and Horologion (Sinai Ar. 25),” fols. 53v–54r (image 58).

[2] “Arabic Psalter (BV 47),” fols. 25v–26r (image 109). Zie voor meer informatie over dit handschrift (dat ook wordt aangeduid als Zurich Or. 94): Graf, Geschichte der christlichen arabischen Literatur, 1:115, en voor een overzicht van de oudste Arabische handschriften van de psalmen: Treiger, “From Theodore Abū Qurra to Abed Azrié,” 20–21.

[3] Hierbij betuig ik graag mijn dank aan mijn (inmiddels voormalige) student-assistent Armia Abd Almeseh die mij heeft geholpen bij het lezen van de psalmopschriften in dit manuscript.

[4] Childs, “Psalm Titles and Midrashic Exegesis”; cf. Tucker, “Psalms 1: Book Of,” 578–79.

[5] Goulder, The Prayers of David, 109–16.