Prof. dr. Herman Paul, drs. Jaap Haasnoot en ik vertellen op pagina 10 en 11 van het novembernummer van het blad Alle Volken over secularisatie(onderzoek) in Nederland, Egypte en Zuid-Soedan. U kunt het nummer hier downloaden.

Een discussie met mijn masterstudenten afgelopen dinsdag maakte nog weer eens duidelijk dat er in Egypte allerlei verschijnselen die onder het begrip secularisatie zouden kunnen vallen, maar waarvoor in het Arabisch niet één woord is dat hen gevoelsmatig of feitelijk verbindt. Eén aspect van secularisatie is de onttrekking van de staat aan de machtsinvloed van religieuze instituties en dit is in Egypte momenteel volop actueel: volgens critici had de onder Morsi aangenomen grondwet een te grote rol gegeven aan de islam en bij het opstellen van de nieuwe grondwet werd dan ook aangedrongen op een formulering die de rol van religie inperkt, maar over de precieze formulering was nog weer onenigheid: “civiele staat” of “civiel bestuurde staat,” of “staat met een civiele regering.” Als ik het goed begreep, was de discussie extra ingewikkeld omdat het Arabische woord voor “civiel” zowel op afscherming van religieuze invloed als op afscherming van militaire invloed duidt en de belangrijke rol van zowel religie als leger in Egypte nu eenmaal moeilijk kan worden ontkent. Voor één van mijn studenten was het ook paradoxaal dat kerkleiders namens de kerken zitting namen in de grondwetcommissie om daar te pleiten voor de scheiding van religie en staat—als ze volgens deze student consequent waren geweest, dan hadden ze gezegd dat het opstellen van een grondwet geen taak is voor kerkleiders. Overigens vermoed ik niet dat veel Egyptische christenen dit deze student zouden nazeggen.

Het woord secularisatie kan echter ook worden gebruikt voor het verschijnsel dat mensen bewust het bestaan van God ontkennen en/of afstand nemen van hun sociaalreligieuze identiteit als moslim of christen en zichzelf presenteren als atheïst. Op zich is dit natuurlijk heel wat anders dan scheiding van religieuze instituties en staat, maar helemaal los staat het toch ook weer niet van elkaar, vooral in de beleving van tegenstanders. Volgens hen is staat atheïsme/godsdienstloosheid gelijk aan (westerse) immoraliteit en is het idee van scheiding van religie en staat een kolonialistisch importproduct dat ruimte zal geven aan zedenverlies en wangedrag en dat Egypte zo haar moraal en identiteit en kracht zal doen verliezen.

De term secularisatie kan echter ook worden gebruikt voor mensen die hun sociaalreligieuze identiteit niet verloochenen en zich zeker als moslim of christen identificeren, maar die hun godsdienst verder niet praktiseren. En dan zijn er ook mensen die voor het oog hun godsdienst juist wel praktiseren, maar van wie men de indruk heeft dat het puur buitenkant is en dat hun hart er niet in is. Is dat innerlijke secularisatie of moet je hier het woord secularisatie niet voor gebruiken? Maar wat deze laatste twee vormen van secularisatie betreft: is er nu echt iets nieuws gaande of is dit van alle tijden?

Kortom, vragen zijn er te over en het is niet zo gemakkelijk er precies grip op te krijgen. Maar juist dat maakt het wel zinvol er onderzoek naar te doen en er met theologiestudenten over door te praten.