Dit voorjaar geef ik twee collegeseries op het gebied van de systematische theologie (dogmatiek) in de Arabischtalige opleidingen van ons seminarie:

• In Caïro heb ik gisterenavond mijn eerste college eschatologie (“leer van de laatste dingen”) gegeven aan twee-en-twintig derde- en vierdejaars studenten in Caïro. De helft van de groep bestaat uit jongemannen die predikant hopen te worden, de andere helft bestaat uit mannen en vrouwen van uiteenlopende leeftijd die vanuit persoonlijke interesse theologie studeren.
• In Alexandrië hoop ik vanaf begin maart inleiding systematische theologie aan eerstejaarsstudenten te geven. Naar ik begreep gaat het daar ook om een groep van ongeveer twintig studenten.

In de context van Egypte (en misschien ook wel in de context van Nederland) is het goed om als christelijk theoloog ook op de hoogte te zijn van de islamitische geloofsleer. Daarom heb ik afgelopen maandag op de boekenbeurs de Engelse versie van een achtdelige islamitische “dogmatiek” gekocht: de Islamic Creed Series van ‘Umar S. al-Ashqar.

Op goodreads.com en de Engelse en Arabische versie van Wikipedia vond ik de volgende informatie over de auteur: Dr. Umar Sulaimaan al-Ashqar is in 1940 geboren in Nablus in de Palestijnse gebieden. Toen hij zestien was, verhuisde zijn familie naar Medina in Saoedi-Arabië. In 1966 verhuise hij naar Koeweit. In Caïro behaalde hij aan de Al-Azhar-universiteit een mastersgraad en in 1980 zijn doctorstitel. Vervolgens werkte hij als docent aan de Universiteit van Koeweit in de Faculteit van Islamitisch Recht (sjaria), totdat hij in 1990 naar Jordanië kwam, waar hij onder andere decaan van de Faculteit van Islamitisch Recht was aan de Universiteit van Zarqa en thans hoogleraar is aan de Universiteit van Jordanië in de Faculteit van Islamitisch Recht. Volgens Wikipedia is hij bekend vanwege zijn steun aan de Moslimbroederschap. De tekst op de achterkant van deel één van de serie toont het karakter van de boeken:

In this book, Dr. ‘Umar S. al-Ashqar discusses the wrong ideas that have crept into Muslims’ minds concerning Allah and His attributes, and highlights the fact that the only correct way to understand the verses of the Qur’an and the ahaadeeth, which speak of Allah and his attributes, is the way in which they were understood by the first generations of this ummah (the salaf).

Of Al-Ashqars kritiek op andere moslims en bewuste aansluiting bij de salaf (de “pious predecessors” of “vrome voorgangers”) betekent dat hij zelf tot de salafisten te rekenen is, durf ik niet met zekerheid te zeggen.

Al-Ashqar is zijn serie zo’n vijfentwintig jaar geleden begonnen, heeft hem in het Arabisch geschreven en vervolgens her en der ook herzien—behalve de Koran is geen boek perfect, zegt hij hier zelf over. De Engelse vertaling bestaat uit de volgende (netjes verzorgde, gebonden) delen:

• ‘Umar S. al-Ashqar. Belief in Allah: In the Light of the Qur’an and Sunnah. Vert. Nasiruddin al-Khattab. 2e druk. Islamic Creed Series 1. Riyadh: International Islamic Publishing House, 2003. 480 pag.
• ———. The World of the Noble Angels: In the Light of the Qur’an and Sunnah. Vert. Nasiruddin al-Khattab. 2e druk. Islamic Creed Series 2. Riyadh: International Islamic Publishing House, 2005. 128 pag.
• ———. The World of the Jinn & Devils: In the Light of the Qur’an and Sunnah. Vert. Nasiruddin al-Khattab. 2e druk. Islamic Creed Series 3. Riyadh: International Islamic Publishing House, 2005. 238 pag.
• ———. The Messengers and the Messages: In the Light of the Qur’an and Sunnah. Vert. Nasiruddin al-Khattab. 3e druk. Islamic Creed Series 4. Riyadh: International Islamic Publishing House, 2005. 364 pag.
• ———. The Minor Resurrection: What Happens after Death; In the Light of the Qur’an and Sunnah. Vert. Nasiruddin al-Khattab. 2e druk. Islamic Creed Series 5: The Final Day. Riyadh: International Islamic Publishing House, 2005. 341 pag.
• ———. The Day of Resurrection: In the Light of the Qur’an and Sunnah. Vert. Nasiruddin al-Khattab. 2e druk. Islamic Creed Series 6: The Final Day. Riyadh: International Islamic Publishing House, 2005. 406 pag.
• ———. Paradise and Hell: In the Light of the Qur’an and Sunnah. Vert. Nasiruddin al-Khattab. 5e druk. Islamic Creed Series 7: The Final Day. Riyadh: International Islamic Publishing House, 2005. 351 pag.
• ———. Divine Will and Predestination: In the Light of the Qur’an and Sunnah. Vert. Nasiruddin al-Khattab. 3e druk. Islamic Creed Series 8. Riyadh: International Islamic Publishing House, 2005. 158 pag.

De acht delen tellen samen 2466 pagina’s, hetgeen niet teveel verschilt van de 2534 pagina’s die de Gereformeerde Dogmatiek (vierde druk) van Herman Bavinck telt. Hoewel Al Ashqars bladzijden beduidend minder tekst bevatten en meer voor het brede publiek geschreven zijn dan Bavincks, kan een korte vergelijking van de twee werken van ongeveer 2500 pagina’s toch leerzaam zijn:

1. Prolegomena (“dat wat vooraf wordt gezegd” [aan de inhoudelijke geloofsleer/ dogmatiek]). Het eerste deel van Al-Ashqar bevat een inleiding van zo’n honderd pagina’s over de aard van de ‘aqeedah [of ‘aqieda] (geloofsleer) en de methode om deze vast te stellen. Bavincks enigszins vergelijkbare inleiding op de dogmatiek en verhandeling van de grondslagen ervan is veel uitvoeriger en omvat het gehele eerste deel (bijna zeshonderd pagina’s). Een onmiskenbaar inhoudelijk verschil is dat waar bij Bavinck de Bijbel centraal staat, al-Ashqar teruggrijpt op de Koran en de ahaadeeth (meervoud van hadith, een bericht over een woord of daad van Mohammed).
2. Godsleer. Het belangrijkste onderwerp (bijna 350 pagina’s) in het eerste deel van Al-Ashqar is echter de Godsleer. Bavinck behandelt de Godsleer in een enigszins vergelijkbaar aantal pagina’s in de eerste helft van zijn tweede deel. Een belangrijk inhoudelijk verschil is dat Al-Ashqar alle nadruk legt op de tawheed, de absolute eenheid van God, terwijl Bavinck uitvoerig spreekt over de Drieëenheid.
3. Engelen en duivelen. Al-Ashqars deel over de engelen is met 128 bladzijden het dunste van zijn serie, maar bevat daarmee nog vier keer zoveel pagina’s als dat Bavinck aan engelen wijdt in zijn hoofdstuk over de geestelijke wereld in het tweede deel van zijn dogmatiek. Al-Ashqars verhandeling over jinn [of djinn] (geesten) en duivelen heeft geen eigenlijke tegenhanger in Bavincks dogmatiek. Bavinck noemt satan, duivels en demonen wel, vooral waar hij in deel 3 spreekt over de wereld in haar gevallen staat, maar hij wijdt er niet een apart hoofdstuk aan.
4. Gezanten. Al-Ashqars vierde deel, The Messengers and the Messages, heeft eveneens geen directe tegenhanger in Bavincks dogmatiek. Sommige zaken laten zich wellicht vergelijken met Bavincks hoofdstuk over openbaring in zijn eerste deel en andere vertonen misschien een zeer zwakke parallel met Bavincks hoofdstuk over de persoon en het werk van Christus in het derde deel van zijn dogmatiek.
5. Eschatologie (“leer van de laatste dingen”). Al-Ashqar wijdt maar liefst drie flinke delen ofwel een kleine helft van zijn geloofsleer aan eschatologische thema’s: leven na de dood, opstanding der doden, en paradijs en hel. Bavinck is met 150 pagina’s aan het slot van zijn laatste deel veel beknopter in de behandeling van de eschatologie. (Calvijn is trouwens nog weer veel beknopter in de eschatologie en wijdt er slechts één hoofdstukje aan [zo’n 22 pagina’s in de vertaling van Battles] aan het slot van het derde deel van zijn Institutie—leven in het licht van de eeuwigheid betekende voor hem blijkbaar niet uitgebreid speculeren over de toekomst.
6. Predestinatie (“voorbestemming”). Al-Ashqars behandeling van de predestinatie helemaal aan het slot van zijn serie is vanuit christelijk perspectief gezien opvallend: Calvijn behandelde de predestinatie weliswaar ook pas in zijn derde deel, maar toch nog voor de eschatologie. Bij Bavinck staat in de behandeling van de predestinatie aan het eind van de Godsleer en voor de scheppingsleer in deel 2: Gods raad is eerst en dan begint de uitvoering van die raad in de schepping van de geestelijke en stoffelijke wereld en de mens. Overigens gaat Al-Ashqars boek ook over zaken die zich beter laten vergelijken met Bavincks behandeling van Gods voorzienigheid aan het slot van de scheppingsleer (in de eerste druk van zijn Gereformeerde dogmatiek stond de voorzienigheidsleer nog aan het begin van het derde deel, in het hoofdstuk over de wereld in haar gevallen staat—ook Bavinck herzag wel eens wat).

Bij bovenstaande vergelijking was Al-Ashqars serie het uitgangspunt. Laten we nu kort de vergelijking omgekeerd maken en Bavinck als uitgangspunt nemen. Zijn inhoudelijke dogmatiek (deel 2 t/m 4) bevat de volgende hoofdstukken:

• IV. Over God: zoals gezegd het best vergelijkbaar met deel 1 en wat betreft predestinatie met deel 8 van Al-Ashqar.
• V. Over de wereld in haar oorspronkelijke staat: wat betreft angelologie (leer der engelen) vergelijkbaar met deel 2 en wat betreft voorzienigheidsleer met deel 8 van Al-Ashqar, maar de uitvoerige behandeling van oorsprong, wezen en bestemming van de mens heeft geen directe tegenhanger bij Al-Ashqar.
• VI. Over de wereld in haar gevallen staat: dit hoofdstuk over de zonde en haar gevolgen heeft geen directe tegenhanger bij Al-Ashqar; wat betreft de duivel en de dood zijn er kleine parallellen met deel 3 en 5 van Al-Ashqar.
• VII. Over de persoon en het werk van Christus: geen tegenhanger bij Al-Ashqar (cf. de opmerking hierboven over gezanten).
• VIII. Over de weldaden des verbonds (over heilsorde, roeping, wedergeboorte, geloof, bekering, rechtvaardigmaking, heiligmaking en volharding): geen tegenhanger bij Al-Ashqar.
• IX. Over de kerk: geen tegenhanger bij Al-Ashqar.
• X. Over de middelen der genade (woord en met name sacramenten): geen tegenhanger bij Al-Ashqar. Voor zover men binnen de islam iets kan vergelijken met heiligmaking, volharding, kerk en sacramenten zou dat misschien ook niet bij de behandeling van de  geloofsleer (‘aqeedah) doen, maar bij de verhandeling van de sharia of de fiqh (wet en jurisprudentie, waaronder bijvoorbeeld ook voorschriften met betrekking tot gebed en bedevaart vallen; zie bijvoorbeeld Abdul-Azeem Badawi, The Concise Presentation of the Fiqh: Of the Sunnah and the Noble Book, vert. Jamaal al-Din M. Zarabozo [ Riyadh: International Islamic Publishing House, 2007]).
• XI. Over de laatste dingen: dit thema komt bij Al-Ashqar zoals gezegd veel uitvoeriger aan de orde.

In deze vergelijking ging het niet zozeer over de vraag wat er inhoudelijk over bepaalde thema’s wordt gezegd en welke overeenkomsten en verschillen er dan zijn, maar slechts om een voorvraag: welke thema’s krijgen hoeveel gewicht? Natuurlijk kan men dan aan de hand van één islamitisch en één christelijk werk niet zomaar algemeen geldende uitspraken doen, maar het valt op dat bij al-Ashqar engelen, duivelen en eschatologie veel meer aandacht krijgen dan bij Bavinck, terwijl persoon, werk en weldaden van Christus eigenlijk niet aan de orde zijn.

Gezien deze verschillen lukt het mij niet een diepere betekenis te zien in het feit dat beide werken samen (2466 resp. 2534 pag.) exact 5000 bladzijden tellen. Los van elkaar verdienen ze allebei een plaats in de boekenkast van de theoloog, maar naadloos in elkaar schuiven gaat niet.